Wydarzenia, która można uznać za traumatyczne, mogą pozostawić w ludzkiej psychice ślad na długie lata, a nawet na całe życie. Momenty takie bowiem są kodowane w naszym mózgu, powodując fizyczne zmiany w tkance neuronalnej. Są to zmiany trwałe, jednak możliwe do odwrócenia na przykład przy pomocy terapii Havening. W poniższym artykule przedstawię definicję traumy, sposoby jej powstawania i kodowania w mózgu.
- Czym jest trauma?
- Skutki traumy
- Cztery składniki inicjujące powstanie traumy
- Czynniki kodowania traumy a jej leczenie
- Literatura
Czym jest trauma?
W wielu językach wyraz „trauma” odnosi się nie tylko do stanu psychiki, ale głównie do urazów fizycznych ciała. W języku polskim poprzez traumę rozumiemy zazwyczaj potocznie traumę psychologiczną, czyli według Słownika języka polskiego PWN „trwałą zmianę w psychice spowodowaną gwałtownym, przykrym przeżyciem”. Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne określa traumę psychologiczną jako odpowiedź emocjonalną spowodowaną przez poważne stresujące wydarzenia, takie jak wojna, wypadki komunikacyjne, nagłe pogorszenie zdrowia, przemoc, napaść na tle seksualnym, terror lub przeciążenie sensoryczne. Każdy z nas może mieć inne pojęcie traumy i odmienne wydarzenia mogą powodować u nas tego typu reakcję.
Skutki traumy
Ruden definiuje traumatyzację jako „proces, który trwale koduje i synaptycznie konsoliduje powiązania między składnikami emocjonalnymi, poznawczymi, autonomicznymi i somatosensorycznymi na skutek traumatycznego wydarzenia. Każdy z tych składników umyślnie lub nieumyślnie przywołanego traumatycznego wspomnienia powoduje, że doświadczamy tych składników tak, jak gdybyśmy doświadczali ich po raz pierwszy” (Ruden, 2019). Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne wymienia krótkoterminowe reakcje na traumę, takie jak szok i zaprzeczenie, oraz reakcje długoterminowe: chorobę afektywną dwubiegunową, niekontrolowane retrospekcje, ataki paniki, bezsenność, koszmary senne, trudności w relacjach międzyludzkich, objawy somatyczne (migreny, nudności, nadmierna potliwość, hiperwentylacja) oraz zespół stresu pourazowego (PTSD).
Cztery składniki inicjujące powstanie traumy
Jak już wspomniano, każdy z nas inaczej postrzega określone wydarzenia, stąd też powstawanie traumy należy rozpatrywać indywidualnie. Można wyznaczyć jednak cztery składniki, które mają wpływ na powstawanie zakodowania traumy w połączeniach neuronalnych mózgu (Ruden, 2019). Są to:
- Wystąpienie traumatycznego wydarzenia,
- Emocjonalne znaczenie wydarzenia,
- Ukształtowanie („krajobraz”) mózgu,
- Postrzegana nieuchronność.
Wydarzenie
Przede wszystkim do wystąpienia zakodowania traumy w mózgu konieczne jest wystapięnie wydarzenia, które może być uznawane za traumatyzujące. Wydarzenie to może dotyczyć bezpośrednio osoby, która doznaje traumy, ale może wystąpić także tzw. traumatyzacja zastępcza (vicarious traumatization). Dotyczy ona nie bezpośrednio ofiar wydarzenia, a osób, które były jego świadkami, są zaangażowane w pomoc ofiarom lub jedynie o nim słyszały (McCann i Pearlman, 1990).
Znaczenie
Drugim warunkiem powstania zakodowania traumy jest znaczenie danego wydarzenia dla jednostki, jego ładunek emocjonalny. By doszło do powstania psychicznej traumy, wydarzenie nie może być dla danej osoby obojętne, musi generować emocjonalną odpowiedź. Znaczenie to może być wrodzone lub nabyte. Przykładowo, każdy z nas przejawia wrodzony strach przed żywiołami, np. burzą czy pożarem. Strach odczuwany w sytuacji usłyszenia wystrzału lub mijania nieznajomego na pustej ulicy w środku nocy jest natomiast wyuczony w trakcie życia. Odczuwane zagrożenie we wszystkich przypadkach związane jest z silną reakcją emocjonalną, do której stworzenia potrzebne jest występowanie silnych przekonań oraz przywiązania do swojego życia i bliskich nam ludzi (lęk przed rozstaniem), przyjaciół, rodziny czy społeczności. Reakcja emocjonalna występuje więc nie tylko wtedy, gdy zagrożone jest nasze życie, zdrowie, ale również gdy występuje możliwość utraty pozycji społecznej, miejsca w społeczności, relacji z bliskimi nam ludźmi czy nawet wtedy, gdy na próbę wystawiane są nasze głębokie przekonania (Brewin i Holmes, 2003). Traumatyczne wydarzenia mogą być różnie odbierane przez różne osoby, jednak istnieje szereg wydarzeń, które zawsze skutkują wystąpieniem silnej odpowiedzi emocjonalnej. Są one nazywane bezwarunkowymi bodźcami zagrożenia (Unconditional Threat Stimuli, UTS) i są to zagrożenia związane z: odebraniem życia, bólem, porzuceniem, uduszeniem się, byciem uwięzionym, wysokościami, otwartymi przestrzeniami bez możliwości ukrycia się, ciemnością, drapieżnikami. Są to także obawy wynikające z kultury, takie jak utrata reputacji lub statusu, zdrada, niemożność utrzymania siebie i rodziny (Ruden, 2019). Istnieje także teoria mówiąca o tym, że trauma powstaje na skutek zniszczenia założeń, jakie każdy z nas ma na temat świata i siebie samego (Janoff-Bulman, 1989). Według autora tej teorii każdy z nas ma trzy podstawowe założenia: że świat jest życzliwy, świat ma znaczenie oraz że ja jestem godzien. Ekstremalne wydarzenia, których skutkiem jest zniszczenie naszego światopoglądu, powodują traumę. Konieczne jest wtedy stworzenie nowego lub modyfikacja starego światopoglądu.
Ukształtowanie mózgu
„Krajobraz” mózgu jest to jego stan elektrochemiczny w czasie wystąpienia traumatycznego wydarzenia. Na stan ten składa się nasz temperament, wrażliwość na stresory, a także to, czy wcześniej doświadczyliśmy podobnych lub innych stresujących doświadczeń. Wytłumaczenie tej ostatniej zależności wiąże się z pojęciem epigenetyki, której mianem określa się zmiany w ekspresji genów niepowiązane bezpośrednio ze strukturą materiału genetycznego. W przypadku traumy, stresory wpływają na nasz mózg poprzez zmiany epigenetyczne których skutkiem jest powstawanie zbyt czułych receptorów glukokortykoidowych (Zovkic, 2013). Skutkuje to powstaniem tzw. permisywnego krajobrazu mózgu. Przykładowo, wśród dzieci będących świadkami ataku na World Trade Center z 11 września trwałe problemy psychologiczne związane z traumą wystąpiły głównie u tych z nich, które doświadczyły w przeszłości innych traumatyzujących doświadczeń jak choroba rodzica, wypadek czy nawet ugryzienie przez psa (Chemtob, 2008). Co ciekawe, biologicznym stresorem powodującym traumę może być nawet efekt testosteronu i estrogenu, które to hormony płciowe w dużej ilości działają na mózg w okresie dojrzewania. Wpływ ma również tryb życia – bardziej podatne na traumę są osoby o niskim poziomie wykształcenia, żyjące w ubóstwie czy wychowywane przez rodziców mających problemy zdrowotne lub emocjonalne. Wrażliwy krajobraz mózgu zależy także od naszego temperamentu. Bardziej podatne na traumę są osoby nadmiernie empatyczne, mające niską samoocenę i problemy z kontrolowaniem emocji, introwertycy, a także osoby przejawiające zaburzenia psychiczne: zaburzenia osobowości, obsesyjno-kompulsywne, lękowe, i skłonność do uzależnień. Odporny na traumę krajobraz mózgu warunkuje natomiast m.in. umiejętność adekwatnego reagowania na bodźce emocjonalne, dobre funkcjonowanie intelektualne, optymizm, prawidłowe zachowania związane z przywiązaniem, podejście ukierunkowane na rozwiązywanie problemów, a także poczucie bycia samowystarczalnym związane z umiarkowaną ilością potrzeb i pragnień oraz odczuwanie nadziei na przyszłość. Wielu z tych cech, zarówno pozytywnych i negatywnych, możemy doświadczać w naszym życiu przejściowo, w związku z tym odpornosć naszego mózgu na kodowanie traumy może się zmieniać. W pewnym stopniu możemy także sami ją modulować poprzez różne praktyki afirmacji czy medytacji.
Nieuchronność
Nieuchronność zdarzenia jest ostatnim czynnikiem powstawania traumy. Ma on związek z poczuciem braku kontroli nad własnym losem, brakiem możliwości ucieczki czy zapobiegnięcia nieszczęściu. Przykładem jest wypadek samochodowy, w którym tracimy panowanie nad pojazdem, lub nieuleczalna choroba nasza lub naszych bliskich.
Czynniki kodowania traumy a jej leczenie
Wiedza na temat czynników predysponujących do zakodowania traumatycznego wydarzenia w mózgu oraz sposobu zachodzenia tego kodowania ma ogromne znaczenie dla leczenia PTSD i innych problemów psychicznych związanych z nieprzyjemnymi wydarzeniami w naszym życiu. Często nie sposób jest bezpośrednio powiązać zmagań pacjenta z określonym traumatycznym wydarzeniem, ponieważ czasami ekspresja objawów występuje z opóźnieniem. Objawy mogą też nie występować wcale. W takim wypadku efekt wydarzenia mimo wszystko zwiększa podatność jednostki na kolejne traumy, aż w końcu takie skumulowanie efektów różnych traumatycznych wydarzeń skutkuje objawami charakterystycznymi dla traumy. Należy sobie uświadomić, że nie tylko kodowanie traumy, ale też ekspresja objawów traumy są zależne od aktualnego krajobrazu mózgu. Co więcej, stan mózgu w czasie kodowania różni się od stanu mózgu w momencie wystąpienia objawów. Kodowanie traumy i jej objawy to dwa różne procesy, które zależne są od stanu mózgu i wielu innych czynników. Ważne jest to, by przy leczeniu aktualnej traumy zwrócić uwagę także na wcześniejsze traumatyczne wydarzenia w życiu pacjenta, które mogły negatywnie wpłynąć na jego podatność na zakodowanie nowej traumy (Ruden, 2010).
Terapia Havening
Terapia Havening (techniki schronienia) wykorzystuje hipotezę, że trauma jest kodowana w mózgu jedynie wtedy, kiedy spełnione są wszystkie cztery z opisanych czynników. Jeśli zostaną one spełnione również przy wywoływaniu wspomnienia traumatycznego zdarzenia – zostanie ono ponownie zakodowane jako traumatyczne. Dochodzi do utrwalenia informacji o traumie i po pewnym czasie do konsolidacji pamięci poprzez trwałe zakodowanie w pamięci długotrwałej przejawiające się zmianami neurofizjologicznymi w mózgu (Alberini i LeDoux, 2013). Jeśli w trakcie przywoływania wspomnienia zabraknie któregoś z wymienionych czynników powstawania traumy, na przykład usunięty zostanie czynnik nieuchronności poprzez zapewnienie biologicznego doświadczenia bezpieczeństwa – nie dojdzie do ponownego zakodowania traumy. Jak dowiedziono, nawet już skonsolidowane wspomnienia mogą zostać poddane rekonsolidacji, a tym samym – zmianie (Nader i in., 2000). Po większej ilości prób przywoływania wspomnienia w nowych warunkach, pozostaje ono pozbawione znaczenia emocjonalnego i ładunku stresowego. Terapia Havening stosuje właśnie tę zależność dla odkodowywania traumy.
Chcesz wiedzieć więcej o terapii Technikami Havening?
Czytaj następujące artykuły w dokładnie tej kolejności:
- Terapia Havening – Wprowadzenie do techniki Havening – czym jest i jak działa?
- Terapia Traumy: podejście do leczenia traumy w Warszawie
- Jak elektrochemiczne procesy zachodzące w mózgu mogą pomóc uzyskać lepsze samopoczucie i leczyć traumy?
- Jak traumatyczne wydarzenia zostają zakodowane w naszym mózgu i jak je odkodować?
- Neuroanatomia systemu limbicznego – jak trauma fizycznie koduje się w mózgu?
- Terapia Havening – jak usunąć pamięć traumatyczną? Receptory AMPA
Literatura:
Albertini, C.M., LeDoux, J.E. (2013). Memory reconsolidation. Current Biology, 23(17)
American Psychological Association. Trauma and Shock: www.apa.org/topics/trauma [dostęp 2023-07-19]
Brewin, C.; Holmes, E. (2003). Psychological theories of posttraumatic stress disorder. Clinical Psychology Review. 23(3):339–376
Chemtob, C.M., Nomura, Y., Abramovitz, R.A. (2008). Impact of conjoined exposure to the World Trade Center attacks and to other traumatic events on the behavioral problems of preschool children. Archives of Pediatrics and Adolescent Medicine 162(2):126-133.
Janoff-Bulman, R. (1989). Assumptive Worlds and the Stress of Traumatic Events: Applications of the Schema Construct. Social Cognition. 7(2):11
McCann, I.L., Pearlman, L.A. (1990). Vicarious traumatization: A framework for understanding the psychological effects of working with victims. Journal of Traumatic Stress, 3, 131-149
Nader, K., Schafe, G.E., LeDoux, J.E. (2000). Fear memories require protein synthesis in the amygdala for reconsolidation after retrieval. Nature, 406(6797):722-726
Ruden, R.A. (2010). When the Past is Always Present: Emotional Traumatization, Causes, and Cures. New York, Routledge
Ruden, R.A. (2019). Harnessing Electroceuticals to Treat Disorders Arising From Traumatic Stress: Theoretical Considerations Using A Psychosensory Model. Explore 15(3):222-229
Słownik języka polskiego PWN: sjp.pwn.pl. [dostęp 2023-07-19]
Zovkic, I.B., Sweatt, J.D. (2013). Epigenetic mechanisms in learned fear: Implications for PTSD. Neuropsychopharmacology 38(1):77-93
